ΤΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 

Β. Κινητές εορτές του Φεβρουαρίου (2017)      

Αφού στο πρώτο μέρος της λαογραφικής μας περιήγησης αναφερθήκαμε στις σταθερές εορτές του Φεβρουαρίου, τώρα θα μιλήσουμε για εκείνες τις κινητές εορτές που βρήκαν αυτή τη χρονιά (2017) την εορταστική θέση τους στις ημέρες αυτού του μήνα.

5. Φεβρουαρίου. Για φέτος «άνοιξε το τριώδιο» με την Κυριακή, που καλείται κοινώς «του Τελώνη και του Φαρισαίου» και θα τελειώσει το Μεγάλο Σάββατο, στις 15. Απριλίου. Μέσα σ’ αυτή την περίοδο περιλαμβάνεται και η Μεγάλη Τεσσαρακοστή (Σαρακοστή) καθώς και η Μεγάλη Εβδομάδα. Έτσι, μόλις «ανοίγει το Τριώδιο», αρχίζει και η αντίστροφη μέτρηση, η χρονική προσδοκία για το Πάσχα.

16. Φεβρουαρίου. Την Πέμπτη της δεύτερης εβδομάδας, αφότου ανοίγει το Τριώδιο στην Ελλάδα υπάρχει το έθιμο της «Τσικνοπέμπτης», κατά την οποία στα σπίτια, στα κέντρα διασκέδασης και στις ταβέρνες καταναλώνεται κρέας, κυρίως ψημένο στα κάρβουνα. Από τους καπνούς και την τσίκνα που βγάζει, πήρε το όνομα και η Πέμπτη. Για τούτο εκείνες τις ημέρες ακούγονται εκφράσεις, όπως «πού θα τσικνίσετε;» ή «θα τσικνίσουμε στην τάδε ταβέρνα!».

Το έθιμο της Τσικνοπέμπτης χάνεται στα βάθη των αιώνων, χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευσή του. Σύμφωνα με τον αείμνηστο λαογράφο Δημήτριο Λουκάτο, το φαγοπότι και το γλέντι της ημέρας είναι «ομοιοπαθητικές προσπάθειες για την ευφορία της γης», μιας και είμαστε κοντά στην άνοιξη.

Ανάλογη γιορτή υπάρχει και στη Γερμανία, που ονομάζεται Schmοtziger Donnerstag (= Λιπαρή Πέμπτη, Schmotz / Schmutz σημαίνει στην αλαμαννική διάλεκτο λίπος, λιπαρός, ενώ σε άλλες περιοχές της Γερμανίας ονομάζεται Weiberfastnacht) που, εκτός από το λιπαρό φαγοπότι συνδυάζεται και με καρναβαλικές εκδηλώσεις. Φέτος αυτή η ανάλογη γιορτή με την ελληνική Τσικνοπέμπτη γιορτάζεται στη Γερμανία την επόμενη Πέμπτη, δηλαδή στις 23. Φεβρουαρίου.

18. Φεβρουαρίου. Αυτό το Σάββατο είναι τον πρώτο Ψυχοσάββατο, το δεύτερο είναι προ της Πεντηκοστής, όπως τα θέσπισε από ενωρίς η Εκκλησία υπέρ αναπαύσεως της ψυχής των κεκοιμημένων. Η ζωή και ο θάνατος αποτελούν μια φυσιολογική ενότητα. Οι δοξασίες για τον θάνατο στην Ελλάδα στηρίζονται τόσο στην αρχαία ελληνική όσο και στη χριστιανική λαϊκή παράδοση. Η ανάμνηση της επίγειας ζωής πιστεύεται πως ανακουφίζει τους νεκρούς και για τούτο οι ζωντανοί μεσολαβούν και τα Ψυχοσάββατα παρακαλούν τον Θεό για άφεση των αμαρτιών των προσφιλών νεκρών τους. Τα Ψυχοσάββατα μοιράζονται φαγητά, κόλλυβα και συνηθίζεται η μετάβαση στα νεκροταφεία.

26. Φεβρουαρίου. Κυριακή της Αποκριάς και αρχή της Τεσσαρακοστής (Σαρακοστής). Σαρακοστή σημαίνει 40 ημέρες πριν από την Μεγάλη Εβδομάδα και συμπίπτει αριθμητικά με την αναφερόμενη στα Ευαγγέλια παραμονή και νηστεία του Χριστού στην έρημο, πριν αρχίσει τη διδασκαλία Του. Με τον καιρό η «Σαρακοστή» έχασε την αριθμητική σημασία της και σημαίνει απλά «νηστεία».

Στη λαογραφική της διάσταση η Σαρακοστή παριστάνεται σαν μια γυναίκα με εφτά πόδια, όσες δηλαδή είναι και οι εβδομάδες μέχρι το Πάσχα. Κατασκευάζεται συνήθως από χαρτόνι ή υφασμάτινη κούκλα. Την κρεμούν στο ταβάνι και κάθε εβδομάδα που περνάει της κόβουν και ένα πόδι.

Την Κυριακή της Τυρινής, γνωστή ως «Μεγάλη Αποκριά», κορυφώνονται οι εορταστικές εκδηλώσεις, η ευθυμία, οι οικογενειακές και συλλογικές διασκεδάσεις. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όταν νυχτώσει ανάβουν στις διάφορες γειτονιές φωτιές, που επισκέπτονται μασκαρεμένοι με τραγούδια και χορούς.

Πάντως, η χαρακτηριστικότερη εκδήλωση της Αποκριάς είναι η κατά τόπους ποικιλία των μεταμφιέσεων, καθώς και η ελευθεροστομία και τα αστεία, γιατί «το καλεί η μέρα». Στο ίδιο πλαίσιο ανήκουν και τα «άσεμνα» καρναβαλίστικα τραγούδια της αποκριάς που ακούγονται ή τα «δρώμενα» που τελούνται μόνο εκείνες τις μέρες και τα οποία η ίδια η κοινωνία θα απέρριπτε κάποια άλλη ώρα.

Τις τελευταίες δεκαετίες με επίδραση των φαντασμαγορικών καρναβαλίστικων εκδηλώσεων του εξωτερικού, με τους ξέφρενους χορούς και τα τραγούδια των εκατομμυρίων μεταμφιεσμένων άρχισε αυτή η οργανωμένη λαϊκή ψυχαγωγική εκτόνωση να βρίσκει μιμητές και σε πάμπολλες ελληνικές πόλεις, με πιο γνωστό και πιο διαφημισμένο το «πατρινό καρναβάλι».

27. Φεβρουαρίου. Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη ημέρα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και λέγεται έτσι επειδή ο πιστός «καθαρίζει» πνευματικά και διατροφικά με την διακοπή τη βρώσης κρέατος και αντικατάστασής του με νηστίσιμα. Συνηθίζεται η έξοδος στην εξοχή, που δίνει ευκαιρία για διασκέδαση, οινοποσία και κατανάλωση ορεκτικών σαρακοστιανών μεζέδων. Ο υπαίθριος πανηγυρισμός της Καθαράς Δευτέρας ονομάζεται «τα κούλουμα», ενώ η ετυμολογία της λέξης παραμένει άγνωστη.

Παραδοσιακά η Καθαρά Δευτέρα αποτελεί επίσημη αργία σε όλη την Ελλάδα και εορτάζεται έντονα με διάφορα σε κάθε περιοχή έθιμα. Πάντως, συνηθίζεται να τρώγεται ένας άζυμος άρτος η λαγάνα, ταραμάς, τουρσί, θαλασσινά, διάφορα λαχανικά, ελιές, κρεμμύδια, χαλβάς και φασολάδα χωρίς λάδι. Αποκορύφωμα της εξόδου στην ύπαιθρο είναι και το πέταγμα του χαρταετού από μικρούς και μεγάλους.

Κλείνοντας την περιήγησή μας στις κινητές και ακίνητες εορτές του φετινού Φεβρουαρίου, δεν αγνοούμε το γεγονός πως πολλά από τα προαναφερθέντα έθιμα με τις συνοδευτικές εκδηλώσεις τους έχουν αρχίσει να απενεργοποιούνται ή ακόμη και να περνούν απαρατήρητα μέσα στους κόλπους της Ελληνικής Ομογένειας της Γερμανίας, επειδή έπαυσαν να έχουν τον αρχικό λειτουργικό χαρακτήρα στον ξένο πολιτισμικό κύκλο.

Τέλος, επισημαίνουμε πως σκοπός της συγκεντρωτικής αυτής αναφοράς είναι να παρουσιαστούν και πάλι επίκαιρα στο ελληνικό κοινό τα παραδοσιακά μας έθιμα. Πιστεύουμε πως η γνώση αυτών των εθίμων θα μας χαρίσει τη ζεστασιά της ελληνικής εορταστικής ατμόσφαιρας και θα μας τονώσει τη διάθεση για διατήρησή τους.

(Prof. Dr. Dimitrios Benekos)

Τα άρθρα μου στον Τύπο
Trigono
e-thessalia